Ένα κειμενάκι που έγραψα για την παρουσίαση του βιβλίου Άλλος ένας πλανήτης του Σπύρου Σφενδουράκη. Προσπάθησα να το συμμαζέψω λίγο, αλλά συνεχίζει να έχει τη μορφή ομιλίας. Ελπίζω ότι αυτό δεν θα σας απωθήσει.
Το κείμενο εξετάζει πώς η επιστημονική φαντασία βλέπει, ή προσπαθεί να δει, μια ξένη νόηση μέσα από ανθρώπινα μάτια και το αντίστροφο – πώς, δηλαδή, μια ξένη νόηση μπορεί να βλέπει την ανθρωπότητα. Έχω παραλείψει γύρω στα πέντε χιλιάδες λογοτεχνικά έργα, το ξέρω, αλλά ας σταθούμε προς το παρόν στα παρακάτω:
Το πρώτο έργο στο οποίο θα αναφερθούμε δεν θα μπορούσε να είναι άλλο από το Childhood’s End του Άρθουρ Κλαρκ (στα ελληνικά έγινε γνωστό ως Οι επικυρίαρχοι, όπως τιτλοφορήθηκε στην έκδοση του Κάκτου, όταν η επιστημονική φαντασία στην Ελλάδα ήταν παντελώς άγνωστη, με εξαίρεση έργα κλασικής λογοτεχνίας όπως αυτά του Ιούλιου Βερν, το Τζέκιλ και Χάιντ, το Φρανκενστάιν κ.λπ.). Η αρχή του βιβλίου τοποθετείται κάπου στα τέλη του εικοστού αιώνα, με το Σιδηρούν Παραπέτασμα να βρίσκεται ακόμα στη θέση του και το ψυχροπολεμικό κλίμα να συνεχίζεται. Τότε είναι που εμφανίζονται οι μυστηριώδεις αυτοί επισκέπτες, οι επικυρίαρχοι, με στόχο να οδηγήσουν την ανθρωπότητα σε μια ύπαρξη απαλλαγμένη από πολέμους, μίση, διακρίσεις και όλα τα δεινά που οι ίδιοι προκαλούμε στον εαυτό μας.
Ενδεχομένως σε ορισμένους η ιδέα να ακούγεται πολυφορεμένη –και είναι, ή μάλλον έγινε μετά την έκδοση του βιβλίου–, σε κάθε περίπτωση όμως ο Κλαρκ δεν επιλέγει την εύκολη λύση. Όντας μέχρι τότε ένας συγγραφέας γνωστός για έργα που ανήκαν στο υποείδος που αποκαλούμε hard science fiction, δηλαδή έργα που έχουν γερές βάσεις στις θετικές επιστήμες, εδώ αποφασίζει να γράψει ένα αμιγώς φιλοσοφικό βιβλίο που αντλεί έμπνευση από αυτές τις «άλλες» επιστήμες, που πολύ συχνά λησμονούμε ότι αποτελούν και αυτές βασικό συστατικό της καλής Ε.Φ. Το έργο είναι βαθιά ανθρωπιστικό, ενώ είναι μάλλον σαφές ότι ασκεί κριτική στην αποικιοκρατία (ο Κλαρκ άλλωστε ήταν Βρετανός) και απαντά με αφοπλιστικό τρόπο στο επιχείρημα των υπέρμαχών της, ότι δηλαδή η αποικιοκρατία έκανε περισσότερο καλό παρά κακό στις κατακτημένες χώρες, καθώς τις δίδαξε πολιτισμό. Οι επικυρίαρχοι του Κλαρκ εγκαθιδρύουν μια πραγματική ουτοπία στη Γη. Τα πράγματα κυλούν ομαλά για ένα διάστημα, ωστόσο αυτός ο τρόπος ζωής αποδεικνύεται αφόρητα πληκτικός –ή, με άλλα λόγια, ακατάλληλος– για τους Γήινους, οι οποίοι αρχίζουν δειλά δειλά να εξεγείρονται.
Δεν θα ήταν σωστό να αποκαλύψω το τέλος ή την πραγματική φύση των επικυρίαρχων, καθώς εδώ κρύβεται μια εξαιρετική ανατροπή, ωστόσο αξίζει να σταθούμε σε μια φράση ενός από αυτούς τους καλοπροαίρετους επισκέπτες του πλανήτη μας: «Να θυμάστε. Θα σας ζηλεύουμε πάντα».
#
Ένα ακόμη βαθιά φιλοσοφικό βιβλίο, και ίσως αυτό που κατορθώνει περισσότερο απ’ όλα να παρουσιάσει μια ξένη νοημοσύνη ως τέτοια, χωρίς να καταφεύγει στον συνήθως αναπόφευκτο ανθρωπομορφισμό, είναι το Σολάρις του Πολωνού συγγραφέα Στανίσλαβ Λεμ. Εδώ η εξωγήινη νοημοσύνη είναι ένας τεράστιος ωκεανός που καλύπτει έναν ολόκληρο πλανήτη. Ωστόσο, όταν δέχεται επίσκεψη από ανθρώπους, αποδεικνύεται κάθε άλλο παρά σολιψιστική. Αποπειράται να επικοινωνήσει και να κατανοήσει τους ανθρώπους και την ψυχοσύνθεσή τους – το χάσμα όμως μεταξύ της ανθρώπινης και της ξένης αυτής νόησης αποδεικνύεται αφόρητο για τον γήινο νου. Ο ωκεανός κάθε άλλο παρά εχθρικός είναι· απλώς οι διάφορες «επισκέψεις» του στον διαστημικό σταθμό οδηγούν το πλήρωμα στην παραφροσύνη.
Πολλές αναγνώσεις έχουν προταθεί για το βιβλίο – μπορεί να είναι μια σάτιρα στην παράδοση του Τζόναθαν Σουίφτ, μια καφκική υπαρξιακή αλληγορία, μια ρομαντική δονκιχωτική αναζήτηση. Όλες είναι έγκυρες αλλά και λειψές συνάμα. Το βασικότερο ίσως ερώτημα που θέτει ο Λεμ με αυτό το έργο είναι το αν θα μπορέσει ποτέ ο άνθρωπος, αν υποθέσουμε ότι καταφέρνει να έρθει σε επαφή με μια τόσο ξένη προς αυτόν νόηση, να ξεπεράσει τον ανθρωποκεντρισμό πάνω στον οποίο έχει οικοδομηθεί ολόκληρος ο πολιτισμός του (και εδώ διακρίνουμε ένα σημείο τομής με το βιβλίο του Κλαρκ, στο οποίο ο άνθρωπος παύει ξαφνικά να αποτελεί το κυρίαρχο είδος του μικρόκοσμού του) και να την κατανοήσει πραγματικά. Στο βιβλίο, ένας αιώνας ερευνών σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας και σκέψης του ωκεανού έχει οδηγήσει μόνο σε παράδοξα και αντιφατικά ευρήματα. Η απάντηση που έχει να μας προσφέρει ο Λεμ είναι ότι για να κατανοήσουμε μια διαφορετική νοημοσύνη (και, κατ’ επέκταση, τον ίδιο μας τον κόσμο αλλά και τον εαυτό μας ως σύνολο), οφείλουμε να αποτινάξουμε τον εγωκεντρισμό που μας χαρακτηρίζει ως είδος.
Ο Λεμ ήταν γιατρός στο επάγγελμα, αλλά ταυτόχρονα ήταν ό,τι κοντινότερο θα μπορούσαμε στη σύγχρονη εποχή να βρούμε στον πολυμαθή αναγεννησιακό άνθρωπο. Τα βιβλία του χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία στη θεματολογία και στη διάθεσή τους: από χιουμοριστικά διηγήματα στα οποία όμως τα αστεία προκύπτουν σχεδόν αποκλειστικά από επιστημονικά ή φιλοσοφικά παράδοξα, μέχρι έργα πολιτικού περιεχομένου, φιλοσοφικές λογοτεχνικές πραγματείες όπως το Σολάρις και καφκικούς εφιάλτες.
Το Σολάρις έχει μεταφερθεί στον κινηματογράφο δύο φορές, με πιο σπουδαία να θεωρείται η εκδοχή του Αντρέι Ταρκόφσκι (η δεύτερη είναι του Αμερικανού Στίβεν Σόντερμπεργκ).
#
Η μοναδική ίσως τριλογία στον κόσμο που αποτελείται από πέντε τόμους, το Γυρίστε τον Γαλαξία με οτοστόπ του Άγγλου Ντάγκλας Άνταμς, είναι ένα σαφώς πιο ανάλαφρο έργο, καθώς πρόκειται για μια σειρά αμιγώς χιουμοριστικών βιβλίων (που είχε ξεκινήσει ως ραδιοφωνική εκπομπή στο BBC), η οποία όμως δεν στερείται οξυδερκών παρατηρήσεων για την ανθρωπότητα – ακόμα κι αν η ανθρωπότητα, πλην ενός ατόμου, εξαφανίζεται στην αρχή του πρώτου βιβλίου, όταν η Γη καταστρέφεται ολοσχερώς για να περάσει από εκεί μια γαλαξιακή λεωφόρος – ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Εκτός από τον μοναδικό επιζώντα Γήινο Άρθουρ Ντεντ, συναντάμε έναν θίασο χαρακτήρων και παράξενων πλασμάτων, όπως τον δικέφαλο και καλοπερασάκια και, εν τέλει, απολύτως διακοσμητικό πρόεδρο του Γαλαξία, το καταθλιπτικό ρομπότ Μάρβιν, τους κακομούτσουνους και άξεστους Βόγκον (ένα από τα σκληρότερα βασανιστήρια στα οποία μπορεί να υποβληθεί κανείς είναι να αναγκαστεί να ακούσει ή να διαβάσει την ποίησή τους) και πολλούς άλλους. Όπως ίσως είναι σαφές, όλο αυτό το ετερόκλητο σύνολο στην πραγματικότητα δεν είναι άλλο από την ίδια την ανθρωπότητα, τις αδυναμίες της οποίας ο Άνταμς σατιρίζει με κάθε ευκαιρία, χωρίς όμως να ξεχνά να την περιβάλλει με αγάπη.
Και, για να συνδέσουμε το έργο του Άνταμς με το βιβλίο την εξελικτική βιολογία, η ανώτερη αρχή που έκρινε τη Γη και την ανθρωπότητα τόσο ασήμαντες ώστε να εγκρίνει την καταστροφή τους, στην πραγματικότητα θεωρεί ότι υπάρχει στον πλανήτη μας ένα είδος αρκετά αξιόλογο ώστε να το διασώσει – απλώς αυτό δεν είναι ο άνθρωπος. Όπως λέει και το κρυπτικό μήνυμα που αφήνουν τα δελφίνια στους ανθρώπους πριν αποχωρήσουν από τη Γη, «Αντίο, κι ευχαριστώ για τα ψάρια».
#
Το εκτεταμένο διήγημα του Αμερικανού Τεντ Τσιανγκ «Story of your Life» είναι περισσότερο γνωστό στην κινηματογραφική του εκδοχή, διά χειρός του Καναδού σκηνοθέτη Ντενί Βιλνέβ, υπό τον τίτλο Arrival. Ο Τσιανγκ είναι ένας εξαιρετικά ολιγογράφος συγγραφέας, του οποίου ωστόσο οι σπάνιες εμφανίσεις πάντα κάνουν αίσθηση. Προγραμματιστής στο επάγγελμα αλλά επίσης ευρυμαθέστατος, στο διήγημα αυτό επιστρατεύει την επιστήμη της γλωσσολογίας (με μια μικρή βοήθεια από την οπτική) για να περιγράψει μια απολύτως ξένη προς εμάς αντίληψη του κόσμου.
Οι εξωγήινοι επισκέπτες στο κείμενο αυτό δεν έρχονται στον πλανήτη μας με σκοπό να κάνουν οποιαδήποτε παρέμβαση. Αντιθέτως, όταν επιτέλους οι επιστήμονες βρίσκουν τον τρόπο να επικοινωνούν μαζί τους, αυτοί επιμένουν ότι έχουν έρθει για να παρατηρήσουν. Και με τον ίδιο τρόπο, χωρίς προειδοποίηση και χωρίς εμφανή αιτία, αποχωρούν.
Ολόκληρο το κείμενο είναι χτισμένο πάνω στο εγχείρημα αποκρυπτογράφησης της γλώσσας των επισκεπτών και της επιτυχούς επικοινωνίας μαζί τους. Οι επισκέπτες δεν δείχνουν να διαθέτουν ούτε τρομερά προηγμένες επιστημονικές γνώσεις ούτε κάποια άλλη υπεράνθρωπη ικανότητα – εκτός από αυτή που αποκαλύπτεται στην πρωταγωνίστρια γλωσσολόγο όταν αυτή καταφέρνει τελικά να κατανοήσει όχι την προφορική, αλλά τη γραπτή γλώσσα τους, οι οποίες είναι απολύτως διακριτές και διαφορετικές μεταξύ τους.
Σύμφωνα με τον Τσόμσκι, ο άνθρωπος, από τη στιγμή της γέννησής του, έχει στον εγκέφαλό του μια ήδη εγκατεστημένη «υποδομή» πάνω στην οποία εδράζονται στη συνέχεια οι γραμματικοσυντακτικές δομές της εκάστοτε γλώσσας. Τόσο συνυφασμένη είναι η γλώσσα με τις νοητικές μας λειτουργίες, ώστε οι σκέψεις μας διατυπώνονται με μια εσωτερική φωνή η οποία μιλάει είτε ελληνικά είτε αγγλικά είτε κινέζικα, είτε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα στην οποία έχουμε μάθει να σκεφτόμαστε – ενδεχομένως ακόμα και στη νοηματική, όπως αναφέρει ο συγγραφέας κάπου στο κείμενό του. Η γλώσσα αντικατοπτρίζει τις νοητικές μας διεργασίες και την αντίληψη που έχουμε για τον κόσμο. Συνεπώς, τι θα μπορούσε να σημαίνει το ότι μια ξένη φυλή χρησιμοποιεί μια μορφή γλώσσας που διαφέρει θεμελιωδώς από τις ανθρώπινες, και μάλιστα όχι τόσο σε μορφοσυντακτικό επίπεδο, αλλά σε ένα πολύ βαθύτερο και αρχέγονο χαρακτηριστικό;
Οι επισκέπτες της ιστορίας έχουν μια εντελώς διαφορετική αντίληψη του χρόνου απ’ ό,τι εμείς. Γι’ αυτούς δεν υπάρχει παρόν, παρελθόν και μέλλον – θα έλεγε κανείς ότι όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα, και αυτό ακριβώς αντικατοπτρίζεται στη γραφή τους. Ο Τσιανγκ στο κείμενο αυτό φυσικά εκμεταλλεύεται την ευκαιρία να διατυπώσει προβληματισμούς σχετικά με την ελεύθερη βούληση και την έννοια του πεπρωμένου, ωστόσο το βασικό ερώτημα που θέτει βασίζεται στην εξής υπόθεση: Αν μπορούσαμε να αλλάξουμε τη γλωσσική υποδομή του εγκεφάλου μας για την οποία μιλάει ο Τσόμσκι, με άλλα λόγια, αν μαθαίναμε να σκεφτόμαστε σε μια γλώσσα τόσο θεμελιωδώς διαφορετική από τις ανθρώπινες, θα άλλαζε και η αντίληψή μας για τον κόσμο; Ή, για να το θέσουμε πιο απλά, οι νοητικές μας λειτουργίες επηρεάζουν τη μορφή της γλώσσας που χρησιμοποιούμε ή μήπως συμβαίνει το αντίθετο;
Το βίντεο της εκδήλωσης, με συμπαρουσιαστές την Εμμανουέλα Καραμέτα και τον Μιχάλη Μακρόπουλο, μπορείτε να το παρακολουθήσετε εδώ.